26 marca 2020 r.
Chciałabym podzielić się z Wami pewną sprawą, z którą przyszło mi się zmierzyć w ostatnim czasie. Na prywatnej nieruchomości Państwa X znajdował się staw. Państwo X bardzo o niego dbali. Staw był zarybiony, teren wokół stawu zadbany i bogaty w roślinność. Dokoła stawu występowała bogata fauna. Na skutej awarii przepompowni, należącej do pobliskiego przedsiębiorstwa wodociągowo-kanalizacyjnego, pewnego dnia do stawu wydostały się ścieki komunalne, powodują obumarcie fauny i flory. Ze stawu należało wyłowić padnięte ryby i odpompować wodę. Co w takiej sytuacji mogą zrobić właściciele stawu? Do kogo się udać ? Komu zgłosić szkodę?
Odpowiedzialność prawna za szkody w środowisku może mieć trzy wymiary: administracyjny, cywilny i karny.
Odpowiedzialność administracyjna w ochronie środowiska przejawia się w tym, że właściwe organy ochrony środowiska mogą zobowiązać podmiot korzystający ze środowiska do naprawy szkody, mogą także nałożyć kary administracyjne.
Odpowiedzialność cywilna przejawia się w tym, ze podmiot który wyrządziła szkodę może zostać pozwany przed sądem cywilnym o zapłatę odszkodowania.
Z kolei odpowiedzialność karna polega na ukaraniu sprawcy przez sąd karny, jeżeli jego czyn spełnia znamiona, któregoś z przestępstw przeciwko ochronie środowiska.
Żadne z tych reżimów odpowiedzialności nie wykluczają się. Można jeden podmiot pociągnąć do odpowiedzialności cywilnej, karnej i administracyjnej jednocześnie, jeżeli tylko okoliczności indywidualnej sprawy to uzasadniają.
W moich poniższych rozważaniach chciałabym się skupić przede wszystkim na dwóch pierwszych reżimach odpowiedzialności w ochronie środowiska: administracyjnym i cywilnym.
Odpowiedzialność administracyjna
Dochodząc odpowiedzialności administracyjnej za powstałą szkodę Państwo X mogą przede wszystkim zwrócić się po pomoc do dwóch organów ochrony środowiska: do regionalnego dyrektora ochrony środowiska oraz do wojewódzkiego inspektora ochrony środowiska.
Zgodnie z ustawą z 13 kwietnia 2007 r. o zapobieganiu szkodom w środowisku i ich naprawie (Dz.U. 2019. 1862), to regionalny dyrektor ochrony środowiska (dalej: RDOS) jest organem ochrony środowiska właściwym w sprawach odpowiedzialności za zapobieganie szkodom w środowisku i naprawę szkód w środowisku. Na gruncie tej ustawy każdy jest uprawniony do zgłoszenie o wystąpieniu bezpośredniego zagrożenia szkodą w środowisku lub szkody w środowisku, a RDOS jest zobowiązany takie zgłoszenie przyjąć do rozpoznania. Zgłoszenie powinno zawierać:
– imię i nazwisko albo nazwę podmiotu zgłaszającego bezpośrednie zagrożenie szkodą w środowisku lub szkodę w środowisku, jego adres zamieszkania albo adres siedziby. RDOS nie będzie rozpoznawał zgłoszeń anonimowych;
– wskazanie miejsca bezpośredniego zagrożenia szkodą w środowisku lub szkody w środowisku, w miarę możliwości poprzez podanie adresu lub numeru działki ewidencyjnej, na której stwierdzono ich wystąpienie;
– informacje na temat czasu wystąpienia bezpośredniego zagrożenia szkodą w środowisku lub szkody w środowisku, w miarę możliwości poprzez wskazanie daty ich wystąpienia;
– opis stwierdzonej sytuacji wskazującej na występowanie bezpośredniego zagrożenia szkodą w środowisku lub szkody w środowisku, w tym w miarę możliwości, określenie ich rodzaju.
Ponadto, zgłoszenie powinno, w miarę możliwości, zawierać dokumentację potwierdzającą wystąpienie bezpośredniego zagrożenia szkodą w środowisku lub szkody w środowisku i wskazanie odpowiedzialnego podmiotu korzystającego ze środowiska, a w przypadku zgłoszenia dotyczącego szkody w powierzchni ziemi – nazwy substancji powodujących ryzyko oraz wyniki badań zanieczyszczenia gleby i ziemi tymi substancjami, wykonanych przez certyfikowane jednostki badawcze.
RDOS rozpoznając zgłoszenie może zachować się na kilka sposobów:
- W przypadku uznania zgłoszenia za zasadne, RDOS postanowi o wszczęciu postępowania w sprawie wydania decyzji nakładając na podmiot korzystający ze środowiska obowiązek podjęcia działań naprawczych lub zapobiegawczych. Ewentualnie, RDOS może samodzielnie podjąć działania zapobiegawcze lub naprawcze, jeżeli:
– podmiot korzystający ze środowiska nie może zostać zidentyfikowany lub nie można wszcząć wobec niego postępowania egzekucyjnego, lub egzekucja okazała się bezskuteczna;
– z uwagi na zagrożenie dla zdrowia ludzi lub możliwość zaistnienia nieodwracalnych szkód w środowisku, konieczne jest niezwłoczne podjęcie tych działań.
Należy jednak wskazać, za wyrokiem Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 9 listopada 2016 r., II OSK 167/15, że „nie każda zmiana negatywna w środowisku, stanowi szkodę. Wymóg podejmowania działań zapobiegawczych lub naprawczych jest dopuszczalny jedynie w przypadku wykazania dowodami wszystkich elementów definicji szkody w środowisku – od autorki: rozumianej jako negatywną, mierzalną zmianę stanu lub funkcji elementów przyrodniczych, ocenioną w stosunku do stanu początkowego, która została spowodowana bezpośrednio lub pośrednio przez działalność prowadzoną przez podmiot korzystający ze środowiska – W szczególności niezbędne jest uprawdopodobnienie w znacznym stopniu, że wystąpiła mierzalna zmiana w stosunku do stanu początkowego. Istotnym elementem zgłoszenia szkody w środowisku jest udokumentowanie wystąpienia szkody w środowisku. Udokumentowanie niniejsze stanowi punkt wyjściowy, stanowiący podstawę do przeprowadzenia oceny szkody.”
2. W przypadku uznania, że zgłoszenie jest bezzasadne, RDOS wyda postanowienie o odmowie wszczęcia postępowania. Na to postanowienie przysługuje zażalenie do Generalnego Dyrektora Ochrony Środowiska.
Kolejnym krokiem jaki mogą podjąć Państwo X jest skierowanie sprawy do wojewódzkiego inspektora ochrony środowiska. Inspekcja ochrony środowiska została powołana ustawą z dnia 20 lipca 1991 r. o Inspekcji Ochrony Środowiska (Dz.U. 2019.1355) w celu kontroli przestrzegania przepisów o ochronie środowiska oraz badania i oceny stanu środowiska. Wśród wielu uprawnień inspekcji jest możliwość przeprowadzenia tzw. kontroli interwencyjnych. Są to kontrole przeprowadzane w związku z rozpatrywaniem skarg i interwencji dotyczących zanieczyszczenia środowiska lub podejrzenia wystąpienia takiego zanieczyszczenia, wystąpienia poważnych awarii lub w celu przeciwdziałania popełnieniu przestępstwa lub wykroczenia. Zatem Państwo X mają prawo wystąpić do wojewódzkiego inspektora ochrony środowiska o przeprowadzenie kontroli interwencyjnej w przedsiębiorstwo wodociągowo-kanalizacyjnym. Na skutek przeprowadzonej kontroli inspekcja może wydać zarządzanie lub zalecenia pokontrolne.
Odpowiedzialność cywilna
Dochodząc odpowiedzialności cywilnej za powstałą szkodę Państwo X mogą także, niezależnie od wyżej opisywanych działań administracyjnych, skierować przeciwko przedsiębiorstwu wodociągowo-kanalizacyjnemu pozew do sądu cywilnego o zapłatę odszykowania. Podstawą prawną takiego roszczenia mógłby być art. 435 Kodeksu cywilnego, który stanowi, że prowadzący na własny rachunek przedsiębiorstwo lub zakład wprawiany w ruch za pomocą sił przyrody (pary, gazu, elektryczności, paliw płynnych itp.) ponosi odpowiedzialność za szkodę na osobie lub mieniu, wyrządzoną komukolwiek przez ruch przedsiębiorstwa lub zakładu, chyba że szkoda nastąpiła wskutek siły wyższej albo wyłącznie z winy poszkodowanego lub osoby trzeciej, za którą nie ponosi odpowiedzialności.
Aby móc skorzystać z tego przepisu w sądzie cywilnym, przedsiębiorstwo wodociągowo-kanalizacyjne, które zanieczyściło staw musi być przedsiębiorstwem wprawianym w ruch za pomocą sił przyrody, czyli jakim?
Praktycznie wszystkie przedsiębiorstwa korzystają z sił przyrody takich jak energia, paliwa płynne, para, czy gaz. Kancelaria prawnicza, czy biuro rachunkowe nie funkcjonowałyby bez elektryczności, a jednak nie są przedsiębiorstwami wprawianym w ruch za pomocą sił przyrody. Jednomyślnie doktryna i orzecznictwa podnosi, że pod pojęciem przedsiębiorstwa wprawianego w ruch za pomocą sił przyrody należy rozumieć takie przedsiębiorstwo, którego działalność wprawiana w ruch za pomocą sił przyrody ma kluczowe znaczenia, jest trzonem jego aktywności zawodowej. Przykładem są spółki energetyczne, przedsiębiorstwa komunikacyjne, przedsiębiorstwa budowlane używające maszyn na dużą skalę.
Natomiast jeżeli chodzi o przedsiębiorstwo wodociągowo-kanalizacyjne to sprawa o tyle się komplikuje, że zgodnie z orzecznictwem, o tym czy takie przedsiębiorstwo można uznać za wprawianie w ruch za pomocą sił przyrody decyduje jego wielkość i skala działalności. W każdej sprawie indywidulanie należy badać te okoliczności mając na uwadze całokształt działalności takiego przedsiębiorstwa.
Przyjmując założenie, że przedsiębiorstwo wodociągowo-kanalizacyjne, które zanieczyściło staw Państwa X jest przedsiębiorstwem wprawianym w ruch za pomocą sił przyrody, Państwo X składając pozew na podstawie art. 435 Kodeksu cywilnego mają o tyle ułatwioną sytuację procesową, że nie muszą wykazywać winy przedsiębiorstwa. Przedsiębiorstwo odpowie za zanieczyszczenie stawu na zasadzie ryzyka. Państwo X są za to zobowiązani do udowodnienia rozmiaru szkody i wysokości dochodzonego odszkodowania. Jedynym sposobem obrony przedsiębiorstwa przed odpowiedzialnością jest wykazanie, że szkoda nastąpiła wskutek siły wyższej albo wyłącznie z winy poszkodowanego lub osoby trzeciej, za którą to przedsiębiorstwo nie ponosi odpowiedzialności.
Zgodnie z wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z 3 kwietnia 2019 r. I AGa 201/18, „odpowiedzialność na zasadzie ryzyka z art. 435 k.c. oparta jest na założeniu, że samo funkcjonowanie zakładu wprawianego w ruch za pomocą sił przyrody stwarza niebezpieczeństwo wyrządzenia szkody niezależnie od działania lub zaniechania podmiotu prowadzącego taki zakład. Dla przypisania odpowiedzialności podmiotowi, którego odpowiedzialność konstruowana jest na zasadzie ryzyka, zbędne jest rozważanie, czy można mu przypisać zawinienie lub bezprawne zaniedbania, a zatem odpowiedzialności tej nie wyłączy przeprowadzenie dowodu braku jego winy. Odpowiedzialność odszkodowawcza w przypadku zaistnienia przesłanek z art. 435 k.c. może zostać wyłączona jedynie przez wykazanie wystąpienia jednej z trzech przesłanek egzoneracyjnych tj. iż szkoda nastąpiła wskutek siły wyższej albo wyłącznej winy poszkodowanego lub osoby trzeciej, za którą przedsiębiorstwo nie ponosi odpowiedzialności.”
W sytuacji gdyby przedsiębiorstwo wodociągowo-kanalizacyjne, które zanieczyściło staw, nie było przedsiębiorstwem wprawianym w ruch za pomocą sił przyrody, wówczas Państwo X nadal mogą skierować sprawę do sadu cywilnego z roszczeniami odszkodowawczym, jednak na podstawie art. 415 Kodeksu cywilnego, który stanowi, że kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia. Wówczas Państwo X będą musieli wykazać, nie tylko zakres i wysokości szkody, ale także winę przedsiębiorstwa.
Odpowiedzialność karna
Najważniejszymi źródłami prawa określającymi jakie czyny przeciwko środowisku są karalne są ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (Dz.U. 2019.1396) oraz Kodeks karny, który rozdział XXII poświęca przestępstwom przeciwko środowisku. Na kanwie sprawy Państwa X warto zwrócić uwagę na art. 182 § 1 k.k., który stanowi, że kto zanieczyszcza wodę, powietrze lub powierzchnię ziemi substancją albo promieniowaniem jonizującym w takiej ilości lub w takiej postaci, że może to zagrozić życiu lub zdrowiu człowieka lub spowodować istotne obniżenie jakości wody, powietrza lub powierzchni ziemi lub zniszczenie w świecie roślinnym lub zwierzęcym w znacznych rozmiarach, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.
Katarzyna Ludwichowska
radca prawny
